شیخ مفید (ره) در یازدهم ذى القعده سال 336 یا 338 هجرى قمری در روستای «سویقه ابن بصرى» که از توابع «عکبرا» که در ده فرسنگى شمال بغداد نزدیک شهر دجیل قرار دارد قدم به جهان گذاشت، پدر شیخ در شهر واسط معلم بوده است و از این رو به شیخ مفید ابن المعلم نیز می­گفتند.  سپس پدر ایشان بعکبرا آمده و آخر کار نیز در همان جا بقتل رسید. در آن زمان شهر بغداد مرکزیت علمى فوق العاده ­ای پیدا کرده بود و دانشمندان از گوشه و کنار بدان شهر مى ‏آمدند و از محضر اساتید بزرگ بهره‏ مند میشدند، مفید نیز پس از تحصیلات مقدماتى به بغداد آمد و نزد اساتید بسیار بزرگ استفاده کرد.(رسولی محلاتی، سید هاشم، ترجمه ارشاد شیخ مفید، بی تا، مقدمه، صص 15-16 با تلخیص و تصرف).
 

زعامت دینى شیخ مفید در کرخ بغداد و بروز اختلافاتی میان شیعه و سنی

چنانچه پیش از این اشاره شد در حوالى قرن سوم هجرى با غیبت حضرت صاحب الامر علیه السّلام شیعیان از یک آزادى نسبى برخوردار شدند و این بدان واسطه بود که تا حدى خیال خلفاى بنى عباس از این جهت آسوده شد، ولى همین آزادى سبب تقویت و تأسیس مجامع شیعه گردید. روى کار آمدن آل بویه در بغداد و واگذارى منصبهائى بدانها از طرف «مستکفى» خلیفه عباسى، و طرفدارى آنان از شیعه بیش از پیش بتقویت آنان کمک کرد، و در شهر بغداد ساکنین محله ‏هاى بسیارى را شیعیان تشکیل میدادند، و بخصوص محله کرخ تماما در دست شیعه بود و مرکزیتى نسبت به سایر محله‏ هاى شیعه‏ نشین داشت.

مفید پس از آمدن ببغداد در اثر پیشرفتى که در فنون مختلف کرده بود و بواسطه نبوغ و استعداد ذاتى که در او بود نظر شیعیان بغداد و سایر شهرهاى عراق را بخود جلب کرد و در محله کرخ سکونت اختیار کرده و در مسجد آن محله مجلس درس تشکیل داد و اقامه جماعت نمود، شیعیان محله کرخ در اثر پیشرفتهائى که از نظر سیاسى و دینى نصیبشان شده بود و آزادتر از سایر محلات بغداد بودند بطور آشکارا اظهار تشیع می نمودند و شعائر مذهبى خود را علنا انجام می­دادند، و بخصوص روزهاى عید غدیر و عاشورا را بسیار اهمیت می­دادند، روزهاى عید غدیر محله کرخ یک پارچه چراغان می­شد و مجالس جشن و سرور تشکیل می­دادند، روزهاى عاشورا دکاکین را بسته و در کوچه و بازار دسته‏ جات حرکت داده عزادارى می­کردند، این تظاهرات براى سنیهاى بغداد ناگوار بود و یکى دو بار هم در بعضى از محلات زد و خوردهائى میان شیعه و سنى درگرفت که با دخالت امراى وقت که همان آل بویه بودند برطرف گشت‏.(همان، ص 25 با تلخیص).
 

اشاراتی به سیره عملی و ابعاد زندگی شیخ مفید

ابى یعلى جعفرى می­گوید در عبادت شیخ کافى است که: «اندکى به شب مى‏خفت و سپس برخاسته به نماز و مطالعه و درس مى‏ پرداخت»، و همین دلیل است که وى مردى شب زنده‏ دار بوده چه که نماز شب بهترین شاهد اخلاص و صفاى قلب و دعوى صدق ایمان است. و نیز بیشتر روزها را روزه مى‏داشته که ابن ابى طىّ گفته: «بسیار نماز و روزه بجاى مى ‏آورد». و امّا در زمینه زهد و سادگى و خشونت لباس و سطح پائین بودن زندگى و فروتنى قلبى وى به سخن ابن حجر گوش فرادار. و باید دانست که خشونت خوراک و پوشاک از ویژگیهاى حضرت مسیح (ع)، و فروتنى قلبى از ویژگی هاى حضرات زکریّا و یحیى و مادر یحیى علیهم السّلام بوده است. و امّا در زمینه انفاق، سخن ابن ابى طىّ را بخاطر بسپار، و در زمینه مجاهدت در راه خدا باین گفتار توجّه نما که: «او را دویست تصنیف و تألیف است» صرف نظر از تدریس و تعلیم او حتّى در ساعات نیمه شب چنان که ابن ابى طىّ گفته است. تمامى این صفات و کمالات، از ایمان درست او به حق، و شدّت و سختگیرى وى در امور الهى، و استواریش در دین، و عمل خالصانه‏اش براى حق، و فنایش در ولایت محمّد (ص) و آل عصمت علیهم السّلام خبر مى‏دهد، و گواهى صادق بر همه اینهاست‏. (استاد ولی، حسین، ترجمه امالی شیخ مفید، 1364ش، متن، ص 5).
 

اساتید و شاگردان شیخ مفید رضوان الله علیهم

اساتید و دانشمندانى که مرحوم مفید از خرمن دانش آنان بهره برده و آثار و احادیث پیامبر (ص) و آل عصمت (ع) و دیگر مسائل علمى را از آنان روایت نموده بسیارند و تعداد آنان بالغ بر شصت نفر مى‏باشد که در اینجا بنام ده تن از معروفین و مشهورین آنان ذیلًا اشاره ‏اى مى ‏رود:

1- احمد بن محمّد بن حسن بن ولید قمّى 2- جعفر بن محمّد بن قولویه قمّى 3- علىّ بن محمّد بن زبیر کوفى 4- محمّد بن علىّ بن حسین بن موسى بن بابویه قمّى (شیخ صدوق) 5- محمّد بن عمر تمیمى بغدادى معروف به ابن الجعابى 6- محمّد بن عمران مرزبانى 7- محمّد بن احمد بن جنید کاتب اسکافى 8- محمّد بن حسین بزوفرى 9- محمّد بن علىّ بن ریاح قرشى 10- حسین بن علىّ بن ابراهیم معروف به «جعّل». این مرد بزرگ که افتخار عالم تشیع است و استادانى مانند شیخ ابو جعفر صدوق و ابن قولویه قمى و ابن جنید را درک نموده و شاگردانى مانند شیخ طوسى و سید مرتضى و سید رضى و کراچکى و نجاشى بعالم دیانت تقدیم داشته در رمضان سال 413 هجری قمری در حدود سن هفتاد و هفت سالگى از این جهان فانى بعالم جاودانى رخت بربست شاگردانى که در مکتب وى تربیت یافته‏ اند جملگى از بزرگان علم و استوانه ‏هاى مذهب بوده‏اند که از جمله مى ‏توان: مرحوم سیّد مرتضى، و سیّد رضى (جامع نهج البلاغه)، و شیخ طوسى، و نجاشى، و سلّار، و مظفّر بن على حمدانى، و کراجکى را نام برد، که تعداد آنان به شانزده تن مى‏رسد که اسامى شریف آنان در مقدّمه بحار الانوار و غیره آمده است. (همان، ص 7).

این مرد بزرگ که افتخار عالم تشیع است و استادانى مانند شیخ ابو جعفر صدوق و ابن قولویه قمى و ابن جنید را درک نموده و شاگردانى مانند شیخ طوسى و سید مرتضى و سید رضى و کراچکى و نجاشى بعالم دیانت تقدیم داشته در رمضان سال 413 هجری قمری در حدود سن هفتاد و هفت سالگى از این جهان فانى بعالم جاودانى رخت بربست و سید مرتضى در میدان اشنان بر او نماز خواند و کتبى بالغ بر دویست اثر مانند ارشاد، و افصاح و امالى و تصحیح اعتقاد و الجمل و ... براى آیندگان بارث گذاشت. قبر شریفش در بقعه کاظمیه پائین پا نزد قبر شیخش ابن قولویه قمى مورد زیارت شیعیان است. (حسنی، سید محمد علی، ترجمه الاعتقادات و تصحیح الاعتقاد، بی­تا، مقدمه، صص 4-5 با تلخیص و اندکی تصرف).

پی ­نوشت­ها:
1 – رسولی محلاتی، سید هاشم، ترجمه ارشاد شیخ مفید، ایران، قم، انتشارات اسلامیه، بی تا.
2 - استاد ولی، حسین، ترجمه امالی شیخ مفید، ایران، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی، 1364ش، چاپ اول.
3 – حسنی، سید محمد علی، ترجمه الاعتقادات و تصحیح الاعتقاد، ایران، قم، انتشارات اسلامیه، بی­تا.